‘‘มญฺเจ’’ติ นิรนฺตรตฺเถ วตฺตมาโน มุขฺโย, ‘‘มญฺจา อุคฺโฆสนฺตี’’ติ ติโรหิตตฺเถ วตฺตมาโน ลกฺขโณ, คาถาทิสกลวากฺยสฺส+ตฺเถ วตฺตมาโน พฺยญฺชนสภาโวฯ

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโตฯ

วจฺโจ ลกฺขณิโก พฺยงฺโคฺย, เจวํ สทฺโท สุวาจโก;

วุตฺตกเมน ชาตฺยาทิ-เภเทน ปญฺจธา ภเวติฯ

38. อามนฺตเณ –

ติ อามนฺตณาธิเก อตฺถมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ โภ นร, โภ อิตฺถิ, โภ นปุํสกฯ

สทฺเทนา+ภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;

อามนฺตณํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘‘ราชา ภเว’’ติ+ทํฯ

กฺริยา นิมิตฺตํ การกนฺตุ กมฺม, กตฺตุ, กรณ, สมฺปทาน, อวธิ, อาธารเภเทน ฉพฺพิธํ, ตํ ยถา –

2,2. กมฺเม ทุติยา

กรียติ กตฺตุกิริยาย สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมิํ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ ตํ ติวิธํ นิพฺพตฺติ, วิกติ, ปตฺติ เภเทน, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺเม มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, อาหาโร สุขํ ชนยติ, กฏํ กโรติ ทตฺโตฯ วิกติยํ กฏฺฐ+มงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, วีหโย ลุนาติฯ ปตฺติยํ ทตฺโต ฆรํ ปวิสติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, ปณฺฑิเต ปยิรุปาสติฯ

วุตฺตญฺจ –

นิพฺพตฺติ+วิกติ+ปตฺติ-เภทา กมฺมํ ติธา มตํ;

กตฺตุกฺริยาภิคมฺมนฺตํ, สุข+มงฺคารํ+ฆรํ ยถาติฯ

กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนียนฺติ อตฺเถว คุณยุตฺตสฺส กมฺมตา, วิปุลํ กโรติ, ทสฺสนียํ กโรตีติ กฺริยาย สมฺพนฺธิยมานตฺตาฯ โอทโน ปจฺจเตติ โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กิญฺจรหิ อาขฺยาตโตฯ

อิจฺฉิตกมฺมํ ยถา-คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาจติ, คาว+มว รุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺข+มวจินาติ ผลานิ, รุกฺขาตฺยตฺโถฯ สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเตฯ เอตฺถ ปโย, คาวํ อิจฺจาทิ อิจฺฉิตํ, คาวุํ, โคมนฺต+มิจฺจาทิ อนิจฺฉิตํฯ เอว+มนิจฺฉิเตปิ กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํ คิลติฯ ยํ เนวิ+จฺฉิตํ, นาปิ อนิจฺฉิตํ, ตตฺราปิ คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูล+มุปสปฺปติฯ

อาธาเร อธิสิ+ฐา+สานํ ปโยเค จ, ปถวิํ อธิเสสฺสติ, คาม+มธิติฏฺฐติ, รุกฺข+มชฺฌาสเตติฯ เอตฺถ ปถวินฺติ ปถวิยนฺติ อตฺโถฯ เอว+มภิ, นิปุพฺพวิสสฺสาปิ, ธมฺม+มภินิวิสเต, ธมฺเม วาฯ ตถา อุป, นฺว+ชฺฌา+ปุพฺพวสติสฺส, คาม+มุปวสติ, คาม+มนุวสติ, วิหาร+มธิวสติ, คาม+มาวสติ, อคารํ อชฺฌวสติ, เอตฺถ คามนฺติ คาเมตฺยตฺโถฯ ตถา ตปฺปานา+จาเรปิ, นทิํ ปิพติ, คามํ จรติ, นทิยํตฺยตฺโถฯ สเจ มํ นาลปิสฺสตีติ มยา สทฺธิํตฺยตฺโถฯ วิหิตาว ปฏิ-โยเคปิ ทุติยา, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา, ตมฺปฏิ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถฯ

อุปมา มํ ปติภาติ , อุปมา มํ อุปฏฺฐาติตฺยตฺโถฯ ธาตุนายุตฺเต ‘‘ตสฺส นปฺปฏิภาตี’’ติ ฉฏฺฐีฯ

3. กาลทฺธาน+มจฺจนฺตสํโยเค

กาลทฺธานํ ทพฺพ+คุณ+กฺริยาหิ อจฺจนฺตสํโยเค เตหิ กาลทฺธานวาจีหิ ทุติยา โหติฯ กาเล-สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติฯ อทฺธนิ-โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติฯ

ปุพฺพนฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺติํ จตฺตาโร มหาราชาโนติ เอวมาทีสุ กาลวาจีหิ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, พหุลํวิธานา วิภตฺติวิปลฺลาโส วาฯ มาเสนา+นุวาโก+ธีโต, โกเสนา+นุวาโก+ธีโตติ กรณตฺเถ ตติยาฯ

4. คติโพธาหารสทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช

คตฺยตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถาน+มกมฺมกานํ ภชฺชาทีนญฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติฯ ทตฺโต คมยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ วาฯ คุรุ โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ วาฯ มาตา โภชยติ ปุตฺต+โมทนํ, อาสยติ วาฯ คุรุ อชฺฌาปยติ สิสฺสํ เวทํ, ปาฐยติ วาฯ ปโยชฺชโต+ญฺญตฺร กมฺเม ทุติยาฯ โปโส อาสยติ ทตฺตํ, สายยติ วาฯ โปโส อญฺญํ ภชฺชาเปติ, อญฺญํ โกฏฺฏาเปติ, อญฺญํ สนฺถราเปติฯ